W rocznicę śmierci prof. Zbigniewa Mazura
W dniu 6 stycznia 2016 r. w wieku 73 lat zmarł w Poznaniu prof. Zbigniew Mazur, historyk.
Z Instytutem Zachodnim był związany przez całe życie zawodowe.
Urodził się 15 września 1943 r. w Wierzchowinach w pow. Krasnystaw w rodzinie inteligenckiej, wywodzącej się z Wielkopolski. Po zakończeniu wojny rodzice zamieszkali w Zielonej Górze; tam też Z. Mazur uczęszczał do liceum ogólnokształcącego.
Po ukończeniu studiów na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1966 r. Z. Mazur podjął pracę w Instytucie Zachodnim. Rozprawę doktorską (Pakt Czterech 1933), napisaną pod kierownictwem prof. Antoniego Czubińskiego, obronił w 1976 r. (wyd. 1980). Była to pierwsza (i do dziś jedyna) monografia dotycząca tego zagadnienia, która spotkała się z dużym uznaniem w środowisku historyków.
Podczas odbywanego latach 1974-1975 pobytu studyjnego w Babelsbergu, Z. Mazur wziął udział w kursie dotyczącym stosunków międzynarodowych. Wywarło to w dużej mierze wpływ na jego późniejsze zainteresowania badawcze i wybór tematów, którymi się zajmował. Było też cennym doświadczeniem, gdyż poznał wówczas wiele osób, działających później w świecie nauki, a także polityki i dyplomacji, z którymi utrzymywał potem kontakty również na niwie naukowej.
Istotny wpływ na rozwój jego twórczości naukowej miało stypendium Fundacji Kościuszkowskiej, które umożliwiło mu wyjazd studyjny do Stanów Zjednoczonych i odbycie stażu badawczego na Uniwersytecie Georgetown w Nowym Jorku (1977/1978). Pokłosiem tego pobytu było m.in. studium Amerykańskie koncepcje stosunków między Wschodem i Zachodem po II wojnie światowej (1988). Pozycja ta w realiach tamtego czasu mogła się ukazać jedynie (z powodów cenzuralnych) „na prawach rękopisu", z zastosowaniem małej poligrafii (czcionką maszynową) i w nakładzie zaledwie 100 egz. Stopień doktora habilitowanego Z. Mazur uzyskał w 2004 r. na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Szczecińskiego na podstawie oceny całokształtu dorobku naukowego.
W miarę upływu lat przedmiotem jego badań stało się szeroko pojęte niemcoznawstwo. Wymiernym efektem jego ówczesnych zainteresowań była m.in. praca zbiorowa pod jego redakcją Rola nowych Niemiec na arenie międzynarodowej (1996). Był też autorem wielu haseł w monumentalnym tomie (którego był zarazem współredaktorem) Niemcy współczesne. Zarys encyklopedyczny (1999).
Przemiany w Polsce po 1990 r. i upadek systemu komunistycznego oznaczały dla niego otwarcie nowych perspektyw badawczych. Świadczy o tym m.in. wydana w 1995 r. monografia Obraz Niemiec w polskich podręcznikach szkolnych do nauczania historii 1945-1989, wysoko oceniona przez środowisko historyków, które przyznało mu za nią nagrodę „Klio”.
Od połowy lat 90. Z. Mazur wkroczył na zupełnie nowy obszar badań, jakim była problematyka Ziem Zachodnich i Północnych po 1945 r. Pod jego kierownictwem i z jego inicjatywy powstał i był realizowany 8-letni interdyscyplinarny projekt badawczy nad dziedzictwem kulturowym tych ziem. Badania, przeprowadzone w kształcie merytorycznym jaki nadał im Z. Mazur, dotyczyły postaw społeczeństwa polskiego, które zasiedliło tereny przyłączone do państwa polskiego po 1945 r., wobec niemieckiego dziedzictwa kulturowego zastanego na tych ziemiach oraz polityki władz lokalnych i centralnych PRL wobec niemieckiej spuścizny kulturowej.
Pod redakcją Z. Mazura ukazały się niebawem dwa obszerne tomy poświęcone tej nieprzebadanej dotąd problematyce, do których udało mu się pozyskać również wielu autorów spoza Instytutu: Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych (1997) i Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych (2000). Efektem jego indywidualnych badań była także publikacja O adaptacji niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych (2001).
Mazur był również inicjatorem przeprowadzenia kilku objazdów po Ziemi Lubuskiej śladami zgromadzonych w Archiwum IZ zdjęć E. Kitzmanna i G. Chmarzyńskiego wykonanych podczas pierwszych ekspedycji naukowych na ZZiP, które stały się podstawą do przygotowania albumu Przed półwieczem. Ziemia Lubuska w obiektywie (1997). Podczas tych wypraw sporządzono nową dokumentację fotograficzna tego terenu, którą włączono do zbiorów instytutowych (jest dostępna w formie zdigitalizowanej). Również po zakończeniu projektu Z. Mazur odbywał indywidualne wyjazdy na różne obszary ZZiP, utrwalając podczas nich w kadrze aktualny stan zabytków, cmentarzy, pomników, tablic i kamieni pamiątkowych etc., co również zaowocowało kolejnym zbiorem zdjęć.
Interesowała go żywo problematyka małych ojczyzn, co sprawiało, że chętnie nawiązywał kontakty z muzealnikami, archiwistami i badaczami historii lokalnej. Podzielał ich pasje i wysoko cenił ich działania i dokonania, co owocowało też częstymi zaproszeniami do współpracy.
Zajmując się intensywnie Ziemiami Zachodnimi, postanowił przyjrzeć się dogłębniej roli, jaką odgrywały one w polskiej myśli politycznej XX w. oraz w polskim ruchu niepodległościowym w czasie okupacji hitlerowskiej. Rezultatem jego szczegółowych studiów na ten temat była publikacja Antenaci. O politycznym rodowodzie Instytutu Zachodniego (2002), uznana przez recenzentów za dzieło wykraczające poza ramy genezy samej instytucji, zajmująca poczesne miejsce wśród dzieł z zakresu badań nad dziejami polskiej myśli politycznej.
Publikacja ta stała się niebawem inspiracją do zapoczątkowania wydawania drukiem źródeł do dziejów Instytutu, które zaczęły się ukazywać w serii „Biblioteka Przeglądu Zachodniego”. W ramach tej serii Z. Mazur był współautorem takich prac, jak: Ojczyzna” 1939-1945: Dokumenty. Wspomnienia. Publicystyka (wspólnie z A. Pietrowicz, 2004), Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (1942-1944) (wspólnie z A. Pietrowicz i M. Rutowską, 2004) oraz Instytut Zachodni w dokumentach (wspólnie z A. Choniawką, 2006).
W tym czasie Z. Mazur bacznie śledził też rozwój sytuacji politycznej i społecznej w Niemczech. Jego uwagę przykuwały zwłaszcza poczynania Eriki Steinbach jako szefowej Związku Wypędzonych (BdV), związane z zamiarem utworzenia Centrum przeciwko „wypędzeniom”, co budziło jego ogromny sprzeciw i emocje. W efekcie powstały zarówno artykuły, jak też publikacje zwarte poświęcone tej kwestii. Były to: Centrum przeciwko Wypędzeniom (1999-2005), wydana w 2006 r. oraz Widoczny Znak (2005-2009), wydana trzy lata później (2009) w serii „Zeszyty Instytutu Zachodniego”.
Mazur wniósł też znaczący wkład w zainicjowanie i realizację wieloletniego projektu badawczego IZ, zatytułowanego „Republika Federalna Niemiec dwadzieścia lat po zjednoczeniu. Polityka − gospodarka − społeczeństwo”. W ramach tego 9-tomowego dzieła powstała m.in. praca jego autorstwa: Droga Niemiec do zjednoczenia wewnętrznego (2015). Z. Mazur był również współautorem innych tomów tej serii, np. Niemiecka polityka wobec Polski 1990-2010 (wspólnie z B. Koszelem i K. Malinowskim, 2012) oraz Kultura zjednoczonych Niemiec (wspólnie z H. Orłowskim i M. Wagińską-Marzec, 2013).
Oprócz publikacji zwartych Z. Mazur pozostawił po sobie także bogaty dorobek w postaci wielkiej liczby artykułów poświęconych bardzo różnorodnej tematyce. Z jego ostatnich opracowań można wymienić przykładowo: Nowy patriotyzm niemiecki (2008), Neue Wache−– Niemiecka pamięć (2011), Topografia terroru (2011), Max Weber i niemiecka klęska (2015).
Warto nadmienić, że sprawdził się też jako redaktor naczelny wydawanego przez Instytut w języku angielskim kwartalnika „Polish Western Affairs”, którym kierował w latach 1991-1992. Z kolei wyrazem jego zafascynowania przeszłością i teraźniejszością ZZiP było powołanie do życia w 2005 r. „Siedliska”, pisma utrzymanego na wysokim poziomie, które było poświecone problematyce dziedzictwa kulturowego i tożsamości mieszkańców na tych terenach i cieszyło się dużym zainteresowaniem w regionie. W latach 2005-2010 ukazało się w sumie siedem numerów „Siedliska”.
Znamiennym faktem w jego życiorysie było to, że unikał (z paroma wyjątkami) wystąpień publicznych, aczkolwiek w późniejszym okresie przełamał swą niechęć i coraz częściej udawało się go namówić do wzięcia udziału w jakimś wydarzeniu naukowym bądź popularnonaukowym. Dotyczyło to także dydaktyki. Ale i na tym polu przełamał w końcu swój opór i zgodził się na prowadzenie wykładów i seminariów w Wyższej Szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu (2005-2006), na Uniwersytecie Szczecińskim (2006), w Instytucie Lingwistyki Stosowanej UAM w Poznaniu (2009-2010) oraz w Wyższej Szkole Gospodarki Krajowej w Kutnie (2011-2015). Wkrótce okazało się, że polubił zajęcia z młodymi ludźmi; praca dydaktyczna sprawiała mu wiele przyjemności i dawała satysfakcję.
Bezsprzecznie był indywidualistą; obce mu były rygory i narzucone z góry wymogi dyscypliny pracy. Z uwagi jednak na wszechstronną wiedzę z różnych dziedzin nauki i sztuki oraz zaangażowanie w sprawy Instytutu, wiele przejawów niesubordynacji uchodziło mu płazem. Był ceniony zarówno przez kolejnych dyrektorów Instytutu, jak też pracowników IZ − zwłaszcza młodych. Jego erudycja sprawiała, że chętnie prowadzono z Nim wielogodzinne dysputy. Uczył solidności i rzetelności w pracy nad tekstem oraz odpowiedzialności za słowo. Dbał o dogłębne zbadanie danego zagadnienia poprzez wnikliwe zapoznanie się ze źródłami i literaturą krytyczną. Dał się poznać jako wymagający kierownik projektów i zarazem uczynny kolega. Jego szerokie pole zainteresowań, kreatywność i dar wyszukiwania i ciekawego formułowania tematów i zadań badawczych, dociekliwość i skrupulatność analityczna, upór w poszukiwaniu źródeł oraz zdolność rzeczowej oceny materiałów źródłowych i wydarzeń społeczno-politycznych (nie tylko z historycznego punktu widzenia, ale też jako uważnego obserwatora zjawisk współczesnych) sprawiały, że bardzo liczono się z jego zdaniem i opinią.
Poza nauką jego wielką pasją była też literatura i film. Bardzo interesowała go również historia sztuki, a zwłaszcza malarstwo. Nie mógł się oprzeć nabywaniu albumów z dziełami wybitnych malarzy. Z dużym zamiłowaniem słuchał muzyki klasycznej; muzyka towarzyszyła mu nieodłącznie podczas pracy nad tekstem.
Profesor Zbigniew Mazur odszedł przedwcześnie 6 stycznia 2016 r., po krótkiej walce z ciężką chorobą. Został pochowany na nowym cmentarzu komunalnym w swym rodzinnym mieście, Zielonej Górze.
Prof. Anna Wolff-Powęska, wieloletnia dyrektor IZ we wspomnieniu o prof. Zbigniewie Mazurze określiła go jako badacza, który „posiadał wewnętrzną autonomię, powołanie, pasję i osobowość twórczą”. Stwierdziła też, że jego niekwestionowany talent, erudycja, błyskotliwy język, dociekliwość analityczna, zmysł szperacza oraz perfekcjonizm w docieraniu do źródeł czyniły go „godnym kontynuatorem i nosicielem najlepszych tradycji instytutowych”. Dodała, że „obdarował Instytut, polską i europejską naukę, dorobkiem oryginalnym, wybitnym, wyznaczającym najwyższe standardy.
Pozostawił po sobie puste miejsce...”.
Maria Wagińska-Marzec
